HÜCRE YÜZEYİNDE FARKLILAŞMALAR

HÜCRE YÜZEYİNDE FARKLILAŞMALAR

Hücrenin Serbest Yüzeyindeki
Farklılaşmalar: Bu tür farklılaşmalara örnek olarak mikrovillus,
oyuklar, silleri örnek verebiliriz.

Mikrovillus
Özellikle emme
görevi fazla olan hücrelerde, örneğin bağırsak epitelinde, hücre dış
yüzeyini artırmak için, hücre zarının bir miktar sitoplazma ile beraber
dışarıya doğru meydana getirdiği, parmak şeklinde 0.6-0.8 mikron
uzunluğunda 0.08-0.1 mikron kalınlığındaki çıkıntılardır, ince
bağırsakta her bir hücrede aşağı yukarı 3000-4000 mikrovillus
bulunmaktadır. Bu mikrovilluslar (çoğulu mikrovilli) makromolekülleri
parçalayan ve hücre içine taşıyan enzimleri taşır.
Sıvı geçirimine
(alışverişine) kuvvetlice özelleşmiş (ozmoregülasyon yapan) hücrelerin
taban kısımları (böbrek Malpiki tüplerinin epitel hücreleri) kaide
labirenti denen birçok kıvrım ve girinti taşır. Epitel hücrelerinin alt
kısmındaki "Kaide Zarı" hücre dışı bir yapı ve salgıdır; epitel
hücrelerini alttaki bağ dokudan ayırmaya yarar.

Oyuklar

Oyuklar,mikrovilluslar
arasında hücre zarının, hücre içine doğru torba şeklinde mağaramsı
girintiler yapmasıyla oluşur.Bu oyuklar, hücre yüzeyini artırarak hücre
içerisine büyük miktarda sıvı girişini sağlar (pinositoz); daha büyük
oyuklara fagositik hücreler (makrofajlar) ve bazı salgı yapan hücrelerde
rastlanabilir.

Siller
Bazı hücrelerin yüzeyinde sil (kirpik)
ve kamçı olarak isimlendirilen yapılar vardır. Hareketli olanlara
"Kinetosilia", hareketsiz olanlara "Stereosilia" denir. Stereosiller,
kinetositlerden uzundur ve kinetozom (dip taneciği) taşımazlar. Sillerin
uzunluğu 5-10, kalınlıkları 0.2-0.25 mikrondur. Bulundukları hücrede
sayıları çok fazladır. Flagellumlar (kamçılar) bulundukları hücrede ya
bir ya da birkaç tanedir; uzunluğu 150 mikrona ulaşır, insandaki
spermanın kuyruğu kamçı yapısındadır; uzunluğu 40-50 mikrondur. Çok
sayılı kamçıya ependym (omurgalı hayvanların merkezi sinir sistemini
örten epitel) hücrelerinde rastlanır.
Bütün titrek siller ve kamçılar
hemen hemen aynı yapıya sahiptir. Enine kesitte 11 adet boyuna uzanan
mikrotubulustan meydana geldiği görülmüştür. Bunlardan iki tanesi ortada
yer alır (Diplomikrotobulus Sentralis), diğer 9 tanesi 2'li
mikrotubuluslar halinde çevreye sıralanmıştır (Diplomikrotubulus
Periferiki). Ayrıca bir üçüncü mikrotubulusa ait olduğu sanılan ve
belirli yönde yer almış çıkıntılar vardır. Kamçı ve Şiilerin enine
kesitinde, ortadaki filamentum aksiyaleyi oluşturan kısım bu
fibrillerdir. Bunun etrafında bir matriks kısmı ve en dışta da
plazmalemma bulunur. Gerek siller gerekse kamçılar hücre dışında (Pars
Ekstrasellularis) ve hücre içinde (Pars interselularis = Korpuskulum
Bazale) kalan iki kısıma ayrılmıştır. Hepsi bir taban taneciğinden
çıkmıştır (Bazal Granula). Bu taneciğe sinilerde Kinetozoma,
kamçılılarda Blefaroplast ve çok hücrelilerin spermasında (kuyruk
taneciğinde) Proksimal Sentriyol denir. Sillerin ve kamçıların bu taban
taneciği ile bağlantıları kesilirse, hareket yeteneklerinin yitirildiği
görülür. Siller arasındaki eşgüdüm ilginçtir. Bir sildeki impuls diğer
bütün Sillere, hatta komşu hücrelerdekine kadar geçerek, hepsinin
belirli bir düzen içerisinde hareket etmesini sağlar. Kendi başlarına
(otonom) hareket etme yetenekleri vardır, örneğin, ölen bir insanın,
burun mukozasındaki ve böbrek kanallarındaki siller öldükten 2-3 gün
sonra dahi hareketlidir. Kurbağaların, memelilerin ve yumuşakçaların
ışığa karşı duyarlı hücreleri (çomakçılar ve koniler), sölenterlerdeki
knidositler değişikliğe uğramış bir sildir.
Hücreler Arası
Bağlantılar (Juncturae Cellularum)
İki hücrenin birbirine
bağlanmasını ve haberleşmesini sağlayan özel bölgeler olarak tanımlanır.
Bu bağlanma çeşitli dokularda çeşitli şekillerde bulunur. Sinir, duyu
ve bazı kas hücrelerinde sinapsis adım alır. Hücreler arasındaki
bağlanmayı şu gruplara ayırabiliriz
Sıkı Bağlantı: Dış etkilerden
vücudu koruyan hücrelerde bulunur. Epitel hücreleri arasındaki kuvvetli
bağlantı bu tiptir. Hücreler arasında aralık yok gibidir. Yalıtma
özelliği genellikle fazladır.
Desmozomlar: Aynı işlevi yürüten
hücrelerin ortak hareket etmelerini ve birbirine yapışmalarını sağlayan
sitoplazmik uzantılardır. Çoğunluk simetriktirler. Bu uzantılar küçük
bölgeler halinde olabilir (düğme desmozom) ya da hücrenin etrafını
çepeçevre sarar (kemer desmozom). Mekanik etki altında kalan hücrelerde
düğme desmozom daha fazladır. Esasında hücre bağlantıları, hücrelerin
serbest yüzünden derinlere doğru farklı bölgeler gösterir.

Geçit Bölgeleri: Bir zigotun (çok hücrelide) gelişerek, aralarında
düzenleme ve işbölümü oluşmuş, yapısal olarak farklılaşmış hücreleri
meydana getirmesi, hücreler arasındaki bilgi iletimi ile mümkün
olmaktadır. Bu iletişim madde ve elektrik iletimi şeklinde olabilir.
Nitekim 1000 dalton büyüklüğündeki moleküllerin, hücreler arasında
bulunan 10-20 A° çapındaki geçit bölgelerinden iletildikleri
saptanmıştır. Bu geçitler iki hücrenin birbirine yaklaştıkları
bölgelerde oluşan borucuklardır. Boruculardan, iyonların, şekerlerin,
amino asitlerin, nükleotitlerin, vitaminlerin, steroyit hormonların ve
siklik adenozin mono fosfatın geçtiği saptanmıştır. Keza elektriksel
uyarımlar da diğer hücrelere bu geçit bölgelerinden iletilir, iyonların
geçiş sırasında dış ortama sızmaması için geçiş borucuklarının
geçirgenliği normal hücre zarına göre 1000-10.000 defa azaltılmıştır,
iki canlı hücre yapay bir ortamda yan yana getirilirse, çok kısa bir
sürede (saniyeler içinde) hücreler arası ulaşım bölgelerini
oluştur***ar. Hücre zarının üzerindeki özel almaçlar, aynı kökenden
gelen diğer hücrelerin tanınmasını sağlarlar, örneğin embriyonik evrede
karmakarışık edilen hücreler, geldikleri doku çeşidine göre birbirlerini
tanıyarak bir araya gelebilirler.
Hücreler arası ulaşım bölgelerinin
oluşumunun ve geçirgenliğinin miktarı Ca + + iyonlarının hücre içindeki
azlığına (normal olarak hücre içindeki derişimi düşüktür) ve hücre
yüzeyindeki glikoproteinlerin fazlalığına bağlıdır. Hücreler arası
bölgede Ca + + ve Mg + + derişiminin fazla olması, geçit tüpcüklerinin
yalıtılmasına, bu da hücreler arası geçirgenliğin artmasına neden olur.
Ca + + iyonları hücre zarına tutunarak belirli iyonların taşınımını
önler, iki hücre arasında bağ meydana gelince, borucuğun açıldığı
yerdeki Ca + + iyonları (borucuk içinde kalan ) hücre zarından aynlarak
sitoplazma içine girer ve çoğunlukla da aktif pompalanma ile dışarıya
atılır (ATP kullanılarak). ATP sentezi önlendiğinde, hücreler arasındaki
bağ yerlerine tutunmuş Ca4' + iyonları atılmadığı için hücreler
arasındaki geçirgenlik (bağ yapma gücü) azalacak ve hücreler birbirinden
ayrılacaktır.
Hücre arası geçitlerin en önemli görevi, embriyonik
gelişim sırasında, bazı maddelerin hücreden hücreye bu yolla geçerek,
doku ve hücre farklılaşmasını sağlamasıdır. Hücre çoğalmasının da bu
yolla sınırlandığına ilişkin gözlemler vardır. Kanser hücresinde bu
bilgi iletimi olmadığı için (büyük bir olasılıkla hücreler arası
bağlantılar yok edildiği ya da oluşmadığı için), komşu hücrelerin
durdurucu etkisini alamamakta ve sınırsız çoğalma sürecine girerek kötü
huylu tümörleri yapmaktadır. Nitekim kanser hücreleri birbirine ya da
normal hücrelere temas etse dahi bölünmesine devam eder; buna karşın
normal hücreler komşu hücrelere ya da kanserli hücrelere temas ederse,
bölünmesini durdurur ya da sınırlar.

Hücrelerin Taban
Yüzeylerindeki Farklılaşmalar

Bazı hücrelerin tabanında plazma
zarı birçok katlanmalar meydana getirerek yüzey genişletirler.Bu
oluşumlar, kan damarı olmayan çok katlı hücre tabakalarının beslenmesini
sağlar.