Deyimlerin özellikleri

Deyimlerin özellikleri:
a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir.
Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine
başka kelimeler konulamaz.
Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün
beyaz olsun" denilemez,
"ocağına incir ağacı dikmek" yerine
"ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,
"ayıkla pirincin taşını"
yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,
"dilinin altındaki
baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez,

"tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez.

Ama istisnalar yok değildir: "baş başa vermek" ve "kafa kafaya
vermek" gibi.
Araya başka kelimeler girebilir:
"Başını
derde sokmak" Başını son günlerde hep derde soktu.
b) Deyimler
kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar: "Çam sakızı
çoban armağanı", "dili çözül-", "dilinde tüy bit-", "dilini yut-"

c) Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan
ayırır.

*
1. Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde
olurlar:

ağzı açık, kulağı
delik,
eli uzun,
kaşla göz arasında,
bulanık suda balık avla-, dikiş
tutturama-,
can kulağı ile dinle-,
köprüleri at-,
pire için yorgan yak-, pişmiş aşa su
kat-,
kafayı ye-, aklı alma-,

akıntıya kürek çek-, ağzı kulaklarına var-,
bel
bağla-, çenesi düş-,
göze gir-,
dara düş-,

*
2. Ya da cümle
şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara yada öykücüklere
dayanır.

Yorgan gitti, kavga bitti.
Dostlar
alışverişte görsün,
Çoğu gitti azı kaldı,
Allah bana ben
de sana,
Atı alan Üsküdar'ı geçti,
Tut kelin perçeminden,

Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı,
Kızım sana
söylüyorum, gelinim sen alın.
Ben diyorum hadımım, o soruyor kaç
çocuğun var?,
Ne şiş yansın ne kebap,
Fol yok yumurta yok
..
d) Deyimler özel anlamlı sözlerdir. Deyimler genel yargı
bildirmezler. Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş sözlerdir.
Öğütte bulunmazlar. Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir. Ders vermek,
öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır. Deyimle atasözünü ayıran en
önemli nitelik budur. Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür.
Çalışmanın önemini anlatmaktadır. Bu yargı dünyanın her yerindeki insan
için geçerlidir.
e) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek
anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır. Çantada keklik, ağzı
açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok
yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum
hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?
Bazı deyimler ise
anlamlarından çıkmamışlardır: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok,
adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır,
özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ
olsun ..
f) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, cümlede başka
görevler de alabilir:
Üzüntüsünden ağzını bıçak açmıyordu.
(Yüklem)
Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tümleci)

Aslan payı ona düştü. (Özne, isim tamlaması)
O, dik kafalı
biridir. (sıfat tamlaması, sıfat)
g) Kafiyeli deyimler de vardır:

Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı
5. TERİM ANLAM

Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan
kelimelere terim denir. Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır.

Örnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi
karşılar.
Örnek: kök, mısra, muson.
"yüklem, özne, kök,
zarf", dil bilgisi terimleri; "üçgen, daire, çap", kelimeleri de
geometri terimleridir.
Terimler halkın söz varlığında yer almaz,
ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim özelliği kazanmış
kelimeler vardır.
Örnek: "Budala" kelimesi halkın söz varlığında
aptal, anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime
psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında
terimdir.
Terimler, genellikle gerçek anlamıyla kullanılan
sözlerdir. Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur.

Boğaz'ı geçip Karadeniz'e ulaştık.
Ayağı olmayan göllerde tuz
oranı yüksek olur.
Ağacın kökleri çok derinde.
Üçgenin iç
açıları toplamı 180'dir.