Destan Nedir?

DESTANLAR

Prof. Dr. Umay Günay

Bütün dünya edebiyatlarında
olduğu gibi Türk Edebiyatının da ilk örnekleri destanlardır. Türk
edebiyat geleneği içinde "destan" terimi birden fazla nazım şekli ve
türü için kullanılmış ve kullanılmaktadır. Eski Türk Edebiyatı nazım
şekillerinden mesnevilerin bir bölümü ve manzum hikâyeler, Anonim
edebiyatta ve Âşık edebiyatında koşma veya mâni dörtlükleri ile yazılan
veya söylenen ferdî, sosyal,tarihi, acıklı veya gülünç olayları tahkiye
tekniği ile çeşitli üslûplarla aktaran nazım türüne ve bu yazıda ele
alınan kâinatın, insanlığın, milletlerin yaradılışını , gelişimini,
hayatta kalma mücadelelerini ve çeşitli olay ve nesnelerle ilgili sebep
açıklayan ve Batı Edebiyatında "epope" terimiyle anılan eserlerin tamamı
da Türk edebiyatı geleneği içinde "destan" adı ile anılmaktadır. Bütün
dünya edebiyatlarının başlangıç eserleri olan destanlar, çeşitli
konularda yaradılış hikâyeleri yanında, milletlerin hayatında büyük
yankılar uyandırmış bir kahramanın veya tarih olayının millet
muhayyilesinde ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiş uzun manzum
hikayeleridir. Destanlar bütün bir milletin ortak mücadelesini ortak
değerler, kurallar, anlamlar bütünlüğü içinde yorumladığı ve yaşatıldığı
toplumun geçmişini ve geleceğini temsil ettiği için dünya edebiyatının
en ülkücü eserleri olarak kabul edilirler. Destanlar her zaman tarihî
gerçekleri doğru biçimde nakletmezler. Destanlarda tarihi olay ve
kahramanlar milletin ortak bilinçaltının, vicdanının istek, beklenti
,doğruları ve değerleri ile idealleştirilir, eski hatıralarla
birleştirilerek tarihî gerçekmiş gibi anlatılırlar.Her milletin millî
kimlik ve nitelikleri, ortak dünya görüşü , hatıra ve beklentileri
yanında kusurları ve yanlışları da destanlarına yansır. Cihangirlik
tutkusu, kuvvet, binicilik ve savaşçılık yanında verdiği sözde durma ,
acizlere ve mağluplara hoşgörü ile yaklaşma, yardımcı olma Türk
destanlarında dile getirilen ortak değer ve kabullerdir. Türk
destanları,kâinatın, insanın, kadının ve erkeğin yaradılışı, Türk
milletinin doğuşu, çeşitli Türk devletlerinin kuruluş gelişme,
çöküşleri, zafer ve yenilgileri gibi konularla beraber pek çok sebep
açıklayıcı efsaneyi de içinde barındırır. ilk örneklerinin manzum olduğu
kabul edilen Türk destanlarından Kırgız Türkleri arasında yaşayan Manas
destanı dışında bütünüyle günümüze gelebilen örnek
bulunmamaktadır.Diğer Türk destanları çeşitli kaynaklarda özet, epizot,
hatıra, kısaltılmış seçme metinler halinde bulunmaktadır.

Türk
tarihine ana hatlarıyla bakıldığında Türk hayatı fetihlerle başlamış ve
yeni toprakları yurt edinerek gelişmiştir. ilk anayurt olan Orta Asya
hiç bir zaman terk edilmemiştir. Türk halkları ilk anayurt olan Orta
Asya'dan itibaren dünya coğrafyası üzerinde geniş alana yayılmış ve
bugün yedi Türk cumhuriyetinde, pek çok özerk topluluk da ve çeşitli
devletlerin idaresinde azınlık halinde yaşamaktadır. Türk kültürü de
tarih ve coğrafyadaki çok boyutluluğa paralel olarak çeşitlenmiş farklı
seviye ve birikimlerle zenginleşerek ve farklılaşarak ancak ilk
kaynaktan gelen ortaklıklarını sürdürerek günümüze ulaşmıştır. Bu
sebeple Türk destanları da tarihî ve coğrafî çok boyutluluğun getirdiği
dil ve kültür dairelerine paralel olarak çeşitlenmiştir. Türk
destanları, ana hatlarıyla kültür dairelerine, kronolojik ve içinde
teşekkül ettikleri veya muhafaza edildikleri siyasi birliklere göre
şöyle sınıflandırılmaktadırlar:

İlk Türk Destanları

1.
Altay - Yakut

Yaradılış Destanı

2. Sakalar Dönemi

a.
Alp Er Tunga Destanı

b. Şu Destanı

3. Hun Dönemi

Oğuz
Kağan Destanı

4. Köktürk Dönemi

a. Bozkurt Destanı

b.
Ergenekon Destanı

5. Uygur Dönemi

a. Türeyiş Destanı

b.
Göç Destanı

İslamiyet'in Kabulünden Sonraki Türk Destanları:

1.
Karahanlı Dönemi

Satuk Buğra Han Destanı

2. Kazak -
Kırgız Kültür Dairesi

Manas Destanı

3. Türk - Moğol Kültür
Dairesi

Cengiz-name

4. Tatar-Kırım

Timur ve Edige
Destanları

5. Selçuklu - Beylikler ve Osmanlı Dönemleri

a.
Seyid Battal Gazi Destanı

b. Danişmend Gazi Destanı

c.
Köroğlu Destanı